Η ποντιακή Διάλεκτος
Η ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ
Η Ποντιακή διάλεκτος είναι η μία από τις δύο μικρασιατικές διαλέκτους ( η άλλη είναι η καππαδοκική διάλεκτος, που στις μέρες μας έχει, σχεδόν ολότελα, εξαφανιστεί ως ομιλούμενη και μόνο ως μουσιακή ή αρχειακή γλώσσική μορφή είναι πια αντικείμενο μελέτης ). Με την ποντιακή διάλεκτο συμβαίνει, εδώ και πολλά χρόνια, το εξής παράδοξο: ενώ κάθε διάλεκτος είναι συνδεδεμένη με μια ορισμένη γεωγραφική περιοχή ( γι’αυτό και ο όρος γεωγραφικές ποικιλίες ), η ηπειρωτική στην Ήπειρο, η θρακιώτικη στη Θράκη κ.ο.κ., η ποντιακή διάλεκτος δεν έχει γεωγραφική έννοια σήμερα, δεν είναι, δηλαδή, συνδεδεμένη με συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή. Αυτό συνέβη μετά το 1922, όταν ( με τη συνθήκη της Λωζάνης του 1923 για την ανταλλαγή των πληθυσμών Ελλάδας και Τουρκίας, που υπέγραψαν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Κεμάλ Ατατούρκ ), οι Έλληνες του Πόντου ήρθαν στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν σε όλα, σχεδόν, τα μέρη της, και σε αστικά κέντρα και, κυρίως, στην ύπαιθρο, σε χωριά και κωμοπόλεις όλης της χώρας. Βέβαια, ο κύριος όγκος των Ποντίων προσφύγων εγκαταστάθηκε στη Μακεδονία και τη Θράκη, πολλοί όμως έμειναν στην Αθήνα, τον Πειρεά, τη Θεσσαλονίκη και άλλες μεγάλες και μικρές πόλεις. Η ποντιακή είναι μία από τις περισσότερο μελετημένες, αν όχι η πιο μελετημένη, από τις νεοελληνικές διαλέκτους. Ο λόγος είναι η αρχαΐκή και μεσαιωνική της μορφή που ενωρίς επέσυρε το ενδιαφέρον μεγάλων γλωσσολόγων.
Η άποψη ότι η ιστορία της γλώσσας ενός λαού είναι και η ιστορία του λαού αυτού ( και αντίστροφα ) επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση της ποντιακής διαλέκτου. Πράγματι, οι ιστορικές συνθήκες στις οποίες έζησε ο λαός που κατοίκησε την περιοχή του Πόντου αντικατοπτρίζονται στις αλλαγές της γλώσσας του. Έτσι μπορούμε, σήμερα, να διαπιστώσουμε στην ποντιακή διάλεκτο τις αρχικές καταβολές των πρώτων Ελλήνων αποίκων, των Ιώνων της Μηλίτου, από τις αρχές του 8ου αι. π.Χ. Κατόπιν, τον μεσαιωνικό χαρακτήρα που προσέδωσε στην ποντιακή ο μακραίωνος βιζαντινός βίος. Ύστερα, την εκτεταμένη λεξιλογική και συντακτική ( σε άλλες μικρασιατικές διαλέκτους, και γραμματική) επίδραση της τουρκικής γλώσσας που επέβαλε η μακρόχρονη τουρκική υποδούλωση. Τέλος, αρκετά λεξικά και μορφηματικά στοιχεία που δανείστηκε η ποντιακή από διάφορες γλώσσες με τις οποίες ήρθε σε επαφή στα νεώτερα χρόνια ( γλώσσες ιδίως καυκασιανές, ρωσική, αρμενική, κ.ά.) όπως πέσκος ( σόμπα ), παμιτόρ ( ντομάτα ) – άβα ( γραμματικό μόρφημα για θηλυκά ονόματα σε διάφορες σημασίες ), κ.ά. Ένα από τα κύρια πιο ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά της ποντιακής, εκείνο « που κυρίως αποτελεί το θεμελιωδέστερον γνώρισμα της καταγωγής της διαλέκτου είναι η προφορά ως ε του η » δηλαδή, η διατήρηση στην ποντιακή της αρχαίας ιωνικής προφοράς του η: άκλερος, νύφε, πεγάδιν, κλέφτες, εγάπεσα, ζεμία, έτον, κεπίν (κηπίον, μικρός κήπος ), κλέμαν (κλήμα), πρέσκουμε (πρήσκομαι, πρήζομαι), σκωλέκιν (σκωλήκιον, σκουλήκι), συνέλ’κος (συνήλικος), επέρα (επήρα, πήρα), εκοιμέθα (εκοιμήθην, κοιμήθηκα), χέρος (χήρος), κ.ά. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ποντιακής που δέίχνει την ιωνική καταγωγή της είναι η διατήρηση του ιωνικού συνφωνικού συμπλέγματος σπ αντί του κοινού σφ: σπάζω (σφάζω), σπίγγω (σφίγγω), σπιχτός (σφιχτός), ασπαλώ και ασπαλίζω (ασφαλίζω, κλειδώνω), ανασπάλω(ανα-σφάλω, λησμονώ), κ.ά. Τέλος, διάφορες λέξεις-λείψανα της ιωνικής: κοσσάρα (κότα, ιων. κόσσα), έγκα (έφερα, ιων. ήνεικα, αττ. ήνεγκα), φορή (φορά) καθώς και το περίφημο και μοναδικό στην ποντιακή αρνητικό μόριο κι (δεν) ιωνικό-ομηρικό ουκί.
Μια ανάλυση της ποντιακής μπορεί να αποδείξει ότι η διάλεκτος αυτή δεν έχει παρά ελάχιστες ιδιαιτερότητες περιθωριακής και όχι δομικής μορφής, που τη διακρίνουν από τη νεοελληνική κοινή και τις άλλες νεοελληνικές διαλέκτους. Έτσι: Στη Φωνολογία, και το φωνηεντικό και το συμφωνικό σύστημα της ποντιακής δεν διαφέρουν από το σύστημα της κοινής νεοελληνικής και των άλλων διαλέκτων. Η ποντιακή διαθέτει τα φωνήεντα της κοινής νεοελληνικής a,o,u,e,i: έρχουμαι, ακόμαν, άνθρωπος, αντρίζ’νε, εκείνος, εκατήβα. Διαθέτει επίσης δύο δίφθογγους a και o, που προήλθαν από τη συναλοιφή των ia και io: Βασιλaδες, τελoνω. Το συμφωνικό σύστημα της ποντιακής περιλαμβάνει τα 20 σύμφωνα της κοινής νεοελληνικής και, επιπλέων, τα παχιά συριστικά, ηχηρά και άηχα, σ,ζ,τς,τζ,ξ,ψ : καμίσα, ανάσκελα, χαλάζα, τσαίρa, φουρουτζής, δεξός, ανέψα.
Στη Μορφολογία, η κλίση των πτωτικών (ουσιαστικών, επιθέτων, αντωνυμιών, μετοχών) και των ρημάτων εντάσσεται δομικά στο κλιτικό σύστημα της νεοελληνικής και στις άλλες νεοελληνικές διαλέκτους.αφέρονται παραδειγματικά κλιτικοί τύποι ουσιαστικών:
• Ο αφέντης, τη αφέντη, τον αφέντη, αφέντη (ή αφέντα), οι αφεντάδες(-άδοι), των αφεντίων, τοι αφεντάδες (-άδους), αφεντάδες.
• Ο πετεινόν, τη πετεινού, τον πετεινόν, πετεινέ, οι πετεινοί, των πετεινών, τοι πετεινούς, πετεινοί.
• Το παιδίν, τη παιδί (ου), το παιδίν, παιδίν, τα παιδία, των παιδίων, τα παιδία, παιδία.
Κλιτικοί τύποι ρημάτων:
•Φανερώνω, φανερών(ει)ς, φανερώντς, φανερών(ει), φανερώνομε, φανερώνετε(ν), φανερών(ου)νε.
Εφανέρωνα, -ες, -ε(ν), -αμε, - ετε(ν), - αν(ε).
Εφανέρωσα, -ες, -ε(ν), -αμε, - ετε(ν), -αν(ε).
Στη Σύνταξη, παρά τις επιμέρους επιδράσεις της τουρκικής, έχουμε σύνταξη νεοελληνικού λόγου. Προπαντός έχουμε τα ίδια, από δομική άποψη, λεκτικά σύνολα. Με άλλα λόγια, τα σύνολα λέξεων λειτουργούν στην ποντιακή κατα τον ίδιο τρόπο όπως και τα αντίστοιχα σύνολα στην κοινή νεοελληνική.
Τέλος, στο λεξιλόγιο, η επίδραση της τουρκικής υπήρξε αναμφίβολα εκτεταμένη. Οιλέξεις της τουρκικής στην ποντιακή είναι περισσότερες από ό,τι σήμερα στην κοινή ή στα άλλα ελλαδικά ιδιώματα. Ίσως λεξιλογικά θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε την ποντιακή με την ομιλούμενη γλώσσα στην Ελλάδα μετά την τουρκοκρατία, πριν επιχειρηθεί ο εξελληνισμός του λεξιλογίου της νέας ελληνικής, ο οποίος, ως γνωστόν, αντικατέστησε πολλές τουρκικές και άλλες ξένες λέξεις με ελληνικές (παλαιστής αντί πεχλιβάνης, ζωέμπορος αντί τσαμπάζης, κ.τ.λ). Οπωσδήποτε οι τουρκικές λέξεις είναι λιγότερες στην ποντιακή από ό,τι στις άλλες μικρασιατικές διαλέκτους. Όλα αυτά όμως αναφέρονται σε ποσοτικές σχέσεις. Γιατί από ποιοτική άποψη η λεξιλογική επίδραση της τουρκικής στον κύριο κορμό της ποντιακής υπήρξε ελάχιστη, αν όχι μηδαμινή.
Το συμπέρασμα από τη συνοπτική αυτή πραγμάτευση είναι:
α) ότι η ποντιακή διάλεκτος διατήρησε, σε γενικές γραμμές, τα χαρακτηριστικά που έχουν η νεοελληνική κοινή και οι νεοελληνικές διάλεκτοι, και δεν διαφοροποιήθηκε απ’ αυτές στη γραμματική δομή της, δηλαδή τη φωνολογική, τη μορφολογική, τη συντακτική και τη λεξιλογική, και
β) ό,τι, συνεπώς, οι ξένες επιδράσεις που δέχτηκε, προπάντων της τουρκικής, εν μέρει στη σύνταξη και εκτεταμένα στο λεξιλόγιο, δεν αλλοίωσαν την ελληνική της φυσιογνομία, γιατί διέθετε τους αναγκαίους εσωτερικούς μηχανισμούς και ισχυρή αφομοιωτική δύναμη για τη μορφολογική ένταξη των ξένων στοιχείων, και μάλιστα των τουρκικών, στο γραμματικό της σύστημα, που παρέμεινε αμιγώς ελληνικό.
Πηγή: "ΤΑ ΝΕΑ" Χαμένες Πατρίδες.